Toegang tot al onze analyses en koopstips? Word abonnee
AEX
AMX
BEL20
NAS100
US30
Bekijk realtime koersen

Bitcoin: een steeds serieuzere beleggingsoptie

Bitcoin: een steeds serieuzere beleggingsoptie
13 jan 2021 om 17:00

Cryptovaluta’s worden steeds meer gezien als een serieuze mogelijkheid om monetaire waarde op te slaan en om beleggingsportefeuilles te diversifiëren. Bovendien maken innovaties het een stuk eenvoudiger om in cryptovaluta’s te beleggen.

Door: Dominik Poiger, CFA en Gabor Gurbacs

In de tweede helft van 2020 kreeg bitcoin steeds meer erkenning als vorm van digitaal goud, een digitale waardeopslag in onzekere tijden. Tussen juli en december is de bitcoinkoers meer dan verdrievoudigd, van $ 9100 per bitcoin naar $ 32.527 (per 4 januari 2021), waarbij de grootste toename in oktober en november plaatsvond. De reden? Toenemende acceptatie onder institutionele beleggers en toenemende beschikbaarheid van deze digitale munt.

In augustus belegde MicroStrategy, een Amerikaans overheidsbedrijf, al zijn bedrijfsreserves in bitcoin. En in oktober stelde PayPal zijn platform beschikbaar voor het kopen en verkopen van bitcoin. Deze gebeurtenissen volgden op de ‘halving’ van bitcoin in mei, een geplande halvering van de miningopbrengsten die ongeveer om de vier jaar plaatsvindt. Een ‘halving’ gaat gewoonlijk gepaard met een koersstijging.

Met het verbreken van het koersrecord van 2017 ($ 19.783) en de grotere acceptatie binnen het financiële ecosysteem, bleek 2020 een baanbrekend jaar voor bitcoin te zijn. De reeks van mijlpalen voor bitcoin kreeg in november een vervolg met de introductie van de VanEck bitcoin strategie, die op de Deutsche Börse Xetra wordt verhandeld. Dit is een van de eerste volledig met onderpand gedekte strategieën voor bitcoin. Bovendien wordt deze strategie beheerd door een gevestigde, wereldwijd opererende vermogensbeheerder. Daarmee is de introductie van deze strategie een belangrijke doorbraak in de ontwikkeling van deze cryptovaluta, omdat beleggers via deze strategie op een bewezen en gevestigde manier blootstelling kunnen krijgen aan het totaalrendement van bitcoin.

VanEck heeft sinds zijn oprichting in 1955 een reputatie opgebouwd als vermogensbeheerder die verder kijkt dan de financiële markten om trends te identificeren op bijvoorbeeld economisch, technologisch, politiek en maatschappelijk vlak om aanknopingspunten te vinden voor beleggingskansen. VanEck biedt toekomstgerichte, intelligent ontworpen financiële producten die beleggers toegang bieden tot deze beleggingskansen. VanEck was een van de eerste Amerikaanse vermogensbeheerders die beleggers toegang gaf tot internationale markten en erkende in een vroeg stadium het transformatieve potentieel van beleggen in goud, opkomende markten en ETFs. Momenteel heeft VanEck $ 64 miljard aan assets onder beheer.[1]

__________________________________________________________________________________________________

Direct op de hoogte blijven over de nieuwste ontwikkelingen op ETF gebied? Lees meer in de maandelijkse VanEck nieuwsbrief. Klik Hier.

__________________________________________________________________________________________________

Bitcoin als potentiële waardeopslag

De gebeurtenissen in 2020 bouwen voort op de lancering van bitcoin in 2009 en laten zien dat bitcoin in toenemende mate wordt beschouwd als een digitale vorm van goud. De marktkapitalisatie van bitcoin is nog relatief laag. Eind november lag hij net onder de $ 350 miljard. De marktkapitalisatie is echter wel toegenomen ten opzichte van goud, dat eind 2019 een geschatte marktkapitalisatie had van meer dan $ 12 biljoen.

Figuur 1 – Marktkapitalisatie goud versus Bitcoin

Bron: Blockchain.info, World Gold Council, marktkapitalisatie van bitcoin per 30 november 2020, geschatte marktkapitalisatie van goud per 31 december 2019.

Er zijn twee soorten waarde: intrinsieke waarde en monetaire waarde. In tegenstelling tot aandelen en vastgoed kent bitcoin geen kasstromen of nuttige toepassingen die aan een eventuele intrinsieke waarde ten grondslag kunnen liggen. Maar net als goud, zilver en kunst, wordt bitcoin in toenemende mate erkend om zijn monetaire waarde, een waarde die voortvloeit uit collectief geloof in die waarde. Hoe meer de maatschappij de monetaire waarde van een object accepteert, hoe waarschijnlijker het is dat het object ook in de toekomst monetaire waarde heeft. De maatschappij heeft al heel lang behoefte aan monetaire waardeopslag die flexibeler is dan intrinsieke waardeopslag.

Het gebeurt niet vaak dat er nieuwe vormen van monetaire waarde worden gecreëerd. Kunst is daar een goed voorbeeld van. De monetaire waarde van kunst is vooral in de afgelopen eeuwen toegenomen. Goud is misschien een nog beter voorbeeld. Goud kreeg monetaire waarde doordat het schaars en duurzaam is en relatief eenvoudig kan worden omgesmolten naar munten en staven. Net als goud dankt bitcoin zijn monetaire waarde aan schaarste en duurzaamheid. Zijn status als effect aan toonder maakt bitcoin een aantrekkelijke waardeopslag in landen met autoritaire regimes.

De rol van bitcoin in een beleggingsportefeuille

Bitcoin wordt niet alleen steeds meer erkend om zijn monetaire waarde, maar wordt ook steeds meer gezien als belegging. Er bestaan verschillende theorieën over de reden waarom bitcoin een aantrekkelijke belegging kan zijn. Niet in de laatste plaats heeft dit te maken met de gestaag toenemende schaarste van bitcoin.

De architectuur van het Bitcoin-netwerk brengt met zich mee dat zijn valuta (‘bitcoin’ met een kleine letter b) in steeds kleinere hoeveelheden wordt uitgegeven, totdat er 21 miljoen in omloop is. Vanaf dat moment wordt er geen nieuwe bitcoin meer uitgegeven. De stock-to-flowratio (het aantal assets in omloop, gedeeld door het aantal dat jaarlijks wordt geproduceerd) van bitcoin is momenteel gestegen tot hetzelfde niveau als dat van goud, een asset die algemeen wordt gezien als een bescherming tegen hoge inflatie. Wanneer het in 2024 tijd is voor de volgende ‘halving’, zal de stock-to-flowratio van bitcoin die van goud ruim passeren. Dit staat in schril contrast met geld: centrale banken hebben de geldvoorraad immers tot ongekende omvang opgevoerd in een poging om economische groei te stimuleren. De verwachting is dat tegelijkertijd de wereldwijde schuld tegen het eind van 2020 is opgelopen naar $ 277 biljoen. Dat is $ 20 biljoen meer dan in 2019 en staat gelijk aan 365% van het bbp.[2]

In het verleden heeft bitcoin over langere perioden meestal beter gepresteerd dan traditionele beleggingscategorieën. Zo is bitcoin in de vijf jaar tot 30 september 2020 met 122,1% per jaar gestegen, terwijl de S&P 500 Index van Amerikaanse aandelen en de wereldwijde aandelen met respectievelijk 14,1% en 10,5% per jaar stegen. Zelfs goud heeft ondergepresteerd ten opzichte van bitcoin: gemeten naar de spotprijs van goud boekte goud in de genoemde periode een jaarrendement van 10,6%.

Verder gedragen bitcoinkoersen zich tegenwoordig grotendeels onafhankelijk van de koersen van belangrijke beleggingscategorieën zoals aandelen, obligaties en goud. Men spreekt dan van een lage correlatie met deze beleggingscategorieën. Dankzij deze eigenschap is blootstelling aan bitcoin een goede manier om een brede beleggingsportefeuille te diversifiëren. Daarbij is het overigens wel van belang om erop te wijzen dat in tijden van extreme marktstress, bijvoorbeeld tijdens een crisis, de correlatie van de bitcoinkoers met de koersen van andere beleggingscategorieën toeneemt.

Dit alles wijst erop dat een kleine allocatie aan bitcoin het langetermijnrendement van een gediversifieerde beleggingsportefeuille kan verbeteren. Een dergelijke portefeuille bestaat meestal voor 60% uit aandelen en 40% uit obligaties. Als 3% van een dergelijke portefeuille in bitcoin wordt belegd, resulteert dat in een portefeuille die bestaat uit 58,5% aandelen, 38,5% obligaties en 3% bitcoin. Over de periode van februari 2012 tot eind september 2020 zou het jaarrendement van een dergelijke portefeuille 14,77% zijn geweest, terwijl de standaardportefeuille met een 60/40-verdeling over aandelen en obligaties blijft steken op een jaarrendement van 9,75%.

Figuur 2 – Rendementen 1 februari 2012 – 30 september 2020

 

Omdat bitcoin algemeen wordt gezien als een uiterst riskante asset, is het opmerkelijk dat de standaarddeviatie omlaag gaat wanneer bitcoin aan een traditionele portefeuille wordt toegevoegd.

Toch gaat beleggen in bitcoin gepaard met risico’s. Het eerste risico is volatiliteit. De waarde van bitcoin heeft zich niet volgens een ononderbroken lijn ontwikkeld: onderweg hebben zich enkele scherpe dalingen voorgedaan. Maar tot november was bitcoin dit jaar minder volatiel dan veel bedrijven in de S&P 500. Een tweede risico is de veiligheid van de bitcointechnologie. Hoewel bitcoin algemeen wordt gezien als veilig, is het altijd mogelijk dat handelsplatformen worden gehackt, of dat de encryptie van bitcoin wordt gekraakt, met name gezien de ontwikkelingen op het gebied van krachtige kwantumcomputers.

Versnelde acceptatie van bitcoin

Tegen deze achtergrond is bitcoin langzaam maar zeker een factor in het financiële ecosysteem geworden. Onlangs besloot MicroStrategy nog om al zijn bedrijfsreserves ter waarde van $ 425 miljoen volledig in bitcoin te beleggen en sinds kort biedt PayPal zijn klanten de mogelijkheid om rechtstreeks bitcoin te kopen en te verkopen.

Daarnaast beginnen ook toezichthouders bitcoin serieus te nemen. Zo heeft de Amerikaanse staat Colorado verklaard dat de regelgeving voor effectenverkeer niet van toepassing is op cryptovaluta’s, en is Liechtenstein een van de eerste landen met regelgeving voor digital assets. Duitsland volgde met een amendement op het Kreditwesengesetz, de Duitse wet op het kredietwezen, om de bewaring van cryptovaluta’s te reguleren. In de Europese Unie is een MiCa-verordening (‘markten in cryptoassets’) ontwikkeld ter ondersteuning van de regulering van cryptovaluta’s en serviceproviders van cryptovaluta’s. Dat betekent dat er vanaf 2024 één vergunningenstelsel is dat geldt voor alle lidstaten van de EU. Daarnaast betreden nu ook gevestigde bewaarders en brokers de markt van cryptovaluta’s.

Het dagelijkse handelsvolume bedroeg onlangs $ 1,75 miljard.[3] Het aantal CME-contracten bereikte aan het eind van het tweede kwartaal van 2020 een nieuw record met 7864 openstaande dagelijkse bitcoinfutures, meer dan tweemaal het niveau van eind 2019. Ook de endowmentfondsen van de universiteiten van Harvard en Yale zien dat bitcoin steeds meer als opslag van monetaire waarde wordt gebruikt en zijn gaan beleggen in bedrijven en durfkapitaalfondsen die zijn gepositioneerd om van deze ontwikkeling te profiteren.

Figuur 3 – Gemiddeld aantal openstaande dagelijkse CME-bitcoinfutures

Bron: CME Group. Gegevens per 30 september 2020.

Een eenvoudige manier om blootstelling aan bitcoin te verkrijgen

Ondanks deze ontwikkelingen bleef het lastig om in bitcoin te beleggen. Het veilig kopen en met name het opslaan van bitcoin en andere digitale assets vergt technische kennis waar het de gemiddelde gebruiker meestal aan ontbreekt. In lijn met zijn voortrekkersrol op het gebied van financiële innovatie, heeft VanEck een fysiek gedekte bitcoin-strategie op de markt gebracht. Omdat deze strategie op de Deutsche Börse Xetra wordt verhandeld, kan hij net zo eenvoudig worden gekocht en verkocht als andere ETPs. Het enige wat beleggers nodig hebben is een beleggingsrekening. Beleggers hoeven hun bitcoin dan niet te kopen op veelal ongereglementeerde beurzen en hoeven zich niet bloot te stellen aan allerlei risico’s zoals diefstal, hacks en veiligheidsinbreuken.

Om de veiligheid te waarborgen en om de normen van VanEck ten aanzien van transparante, klantvriendelijke oplossingen na te leven, wordt de strategie 100% door bitcoin gedekt. Bitcoin wordt bewaard in een cold storage bij een gereguleerde bewaarder. Beleggers hoeven de bitcoinprivésleutels niet zelf te bewaren. Zij kunnen vertrouwen op de bewezen technische infrastructuur van Bank Frick & Co. AG, een gereglementeerde financiële instelling en een gereglementeerde bewaarder van cryptovaluta’s naar Liechtensteins recht.

Door de koers en yield van de MVIS CryptoCompare Bitcoin VWAP Close Index te volgen, kunnen beleggers ook profiteren van de rendementen van eventuele ‘harde vorken’, veranderingen in het onderliggende protocol die niet voorwaarts compatibel zijn en daardoor resulteren in twee netwerkversies. In het verleden is dit talloze malen gebeurd en wanneer beleggers alleen de spotprijs van bitcoin zouden hebben gevolgd, zouden zij dit deel van het rendement hebben gemist. De twee bekendste harde vorken van Bitcoin zijn Bitcoin Cash en Bitcoin Gold.

Bitcoin heeft zich ontwikkeld van een klein experiment van cypherpunks tot het begin van een compleet nieuwe beleggingscategorie. Daarnaast heeft bitcoin de kijk van de wereld op expansief monetair beleid en overheidsingrijpen veranderd. Dit gebeurt in een tijd dat veel beleggers hun rendementsverwachtingen van traditionele spaarproducten en beleggingscategorieën zien afnemen doordat hun vermogen door verborgen inflatie langzaam wordt aangetast.

Bitcoin biedt een zinvol alternatief voor deze traditionele beleggingscategorieën door beleggers een ongecorreleerde rendementsstroom te bieden die wordt ondersteund door een betrouwbare, perfect voorspelbare deflatoire monetaire basis.

Belangrijke kennisgeving

Alleen voor informatie- en reclamedoeleinden. Deze informatie is afkomstig van VanEck (Europe) GmbH, Kreuznacher Strasse 30, 60486 Frankfurt am Main. Het is alleen bedoeld om algemene en voorlopige informatie te verstrekken aan beleggers en mag niet worden opgevat als beleggings, juridisch of fiscaal advies. VanEck (Europe) GmbH en haar geassocieerde en gelieerde ondernemingen (samen “VanEck”) aanvaarden geen aansprakelijkheid met betrekking tot enige aankoop-, verkoop- of retentiebeslissing die door de belegger wordt genomen op basis van deze informatie. De geuite meningen zijn actueel op de datum van deze communicatie en zijn onderhevig aan veranderingen in marktomstandigheden. Bepaalde uitspraken in dit document kunnen projecties, voorspellingen en andere toekomstgerichte uitspraken zijn, die niet de werkelijke resultaten weergeven. VanEck geeft geen garantie, expliciet of impliciet, met betrekking tot de wenselijkheid om te beleggen in effecten of digital assets in het algemeen of in het product dat in deze communicatie wordt vermeld (het ‘Product’) of het vermogen van de onderliggende Index om de prestaties van de relevante digital assets markt te volgen. De onderliggende Index is het exclusieve eigendom van MV Index Solutions GmbH, die een contract heeft gesloten met CryptoCompare Data Limited om de Index bij te houden en te berekenen. CryptoCompare Data Limited stelt alles in het werk om ervoor te zorgen dat de Index correct wordt berekend. Ongeacht haar verplichtingen jegens MV Index Solutions GmbH, is CryptoCompare Data Limited niet verplicht om fouten in de Index aan derden te melden.  Beleggen is onderhevig aan risico’s, inclusief het mogelijke volledige verlies van het geïnvesteerde bedrag. U moet het prospectus en het KID lezen voordat u belegt. Het prospectus is beschikbaar op https://www.vanecketfs.nl/ugc/file/prospectus_vaneck_vectors_etn_programme.pdf. Niets van dit materiaal mag in welke vorm dan ook worden gereproduceerd, of in enige andere publicatie naar worden verwezen, zonder de uitdrukkelijke schriftelijke toestemming van VanEck. Investeringen in het product dragen het risico van verlies van het volledige geïnvesteerde bedrag. © VanEck (Europe) GmbH. Alle indices zijn onbeheerd en omvatten de herbelegging van alle dividenden, maar weerspiegelen niet de betaling van transactiekosten, advieskosten of uitgaven die normaal gesproken zijn verbonden aan beheerde accounts of beleggingsfondsen. Indices zijn uitsluitend voor illustratieve doeleinden geselecteerd en zijn geen effecten waarin kan worden belegd. De rendementen van de accounts die daadwerkelijk beleggen in strategieën voor aandelen in de sector natuurlijke hulpbronnen, gediversifieerde aandelen in de mijnbouwsector, goudaandelen, grondstoffen, olie, industriële metalen, goud, Amerikaanse aandelen en Amerikaanse obligaties, wijken waarschijnlijk af van de rendementen van de bijbehorende indices. De rendementen van accounts wijken af van die van de indices. Dit wordt veroorzaakt door bijvoorbeeld timing en door doelstellingen en beperkingen van individuele accounts. Daarom kan er geen garantie worden gegeven dat de voordelen en de risico-rendementsprofielen van de getoonde indices in de praktijk vergelijkbaar zijn met die van de beheerde accounts. De getoonde rendementen hebben uitsluitend betrekking op de vermelde periode. De S&P® 500 Index is een voor free-float gecorrigeerde marktkapitalisatiegewogen index van 500 toonaangevende Amerikaanse bedrijven uit alle marktsectoren. De Bloomberg Barclays U.S. Aggregate Bond TR Index is een brede benchmark die een maatstaf vormt voor de markt van vastrentende belastbare obligaties in USD van investment grade. De index omvat Amerikaanse staatsobligaties, overheidsgerelateerde effecten, bedrijfseffecten, MBS (mortgage-backed securities, effecten die zijn gedekt door pakketten vastrentende en hybride hypotheken van overheidsinstellingen), ABS (asset-backed securities, effecten die zijn gedekt door assets) en CMBS (commercial mortgage-backed securities, effecten die zijn gedekt door bedrijfshypotheken van overheids- en niet-overheidsinstellingen). De Bloomberg Barclays EM Local Currency Government TR Index is een vlaggenschipindex die een maatstaf vormt voor de rendementen van schuldeffecten uit opkomende markten in lokale valuta’s. De classificatie van een markt als opkomende markt is gebaseerd op regels die jaarlijks worden herzien aan de hand van door de Wereldbank vastgestelde inkomensgroepen, de landenclassificatie van het Internationaal Monetair Fonds (IMF) en aanvullende overwegingen zoals marktomvang en belegbaarheid. De MSCI US REIT Index is een voor free-float gecorrigeerde marktkapitalisatie-index die bestaat uit equity-REIT’s. Deze index vertegenwoordigt circa 99% van het beleggingsuniversum van Amerikaanse REIT’s en van effecten die op basis van de GICS®-classificatie (Global Industry Classification Standard) worden aangemerkt als ‘Industriële REIT’s’ (onder de sector Vastgoed). Hypotheek-REIT’s en bepaalde Gespecialiseerde REIT’s zijn echter uitgesloten. De S&P GSCI Gold Index is een subindex van de S&P GSCI die beleggers een betrouwbare en voor iedereen toegankelijke benchmark biedt die de COMEX-goudfuture volgt. De index is ontwikkeld met het oog op verhandelbaarheid, directe toegankelijkheid voor marktdeelnemers en kostenefficiënte implementeerbaarheid. De MVIS CryptoCompare Bitcoin Index is een maatstaf voor de rendementen van een portefeuille met digitale assets die uitsluitend belegt in bitcoin. De MVIS CryptoCompare Digital Assets 10 Index is een aangepaste marktkapitalisatiegewogen index die de rendementen volgt van de tien grootste en meest liquide digitale assets. Potentiële indexcomponenten ondergaan een strenge screening op omvang en liquiditeit om de belegbaarheid te kunnen garanderen. De MVIS CryptoCompare Digital Assets 100 Small-Cap Index is een marktkapitalisatiegewogen index die de rendementen volgt van de vijftig kleinste digitale assets van de MVIS CryptoCompare Digital Assets 100 Index. Alle S&P-indices zijn producten van S&P Dow Jones Indices LLC en/of gelieerde ondernemingen en zijn in licentie genomen voor gebruik door VanEck Associates Corporation. Copyright © 2018 S&P Dow Jones Indices LLC, een divisie van S&P Global, Inc., en/of zijn gelieerde ondernemingen. Alle rechten voorbehouden. Gedeeltelijke of gehele herdistributie of reproductie zonder schriftelijke toestemming van S&P Dow Jones Indices LLC is verboden. Ga naar www.spdji.com voor meer informatie over de indices van S&P Dow Jones Indices LLC. S&P® is een gedeponeerd handelsmerk van S&P Global en Dow Jones® is een gedeponeerd handelsmerk van Dow Jones Trademark Holdings LLC. S&P Dow Jones Indices LLC, Dow Jones Trademark Holdings LLC, de aan hen gelieerde ondernemingen, noch hun externe licentieverleners verstrekken expliciete of impliciete garanties of waarborgen over de mogelijkheid van een index om de beleggingscategorie of marktsector die ze worden geacht te vertegenwoordigen, nauwkeurig weer te geven. S&P Dow Jones Indices LLC, Dow Jones Trademark Holdings LLC, hun gelieerde ondernemingen noch hun externe licentieverleners zijn op enigerlei wijze aansprakelijk voor fouten, weglatingen of onderbrekingen van enige index of van de daarin opgenomen gegevens. De informatie in dit document betreft meningen van de auteur(s) en komen niet noodzakelijkerwijs overeen met die van VanEck. Bovendien kunnen deze meningen op elk moment en van tijd tot tijd veranderen. De hier opgenomen informatie die niet van VanEck afkomstig is, is verkregen uit bronnen die wij betrouwbaar achten. De betrouwbaarheid kan echter niet worden gegarandeerd. De informatie is niet bedoeld als voorspelling van toekomstige gebeurtenissen, als garantie voor toekomstige resultaten of als beleggingsadvies. Resultaten uit het verleden vormen geen indicatie voor toekomstige resultaten. De huidige gegevens kunnen afwijken van de gegevens die hier worden vermeld. Alle in deze presentatie getoonde grafieken dienen uitsluitend ter illustratie. Deze presentatie vormt geen aanbod om effecten te kopen of te verkopen en is evenmin een uitnodiging of aanbod om effecten of financiële instrumenten die in deze presentatie worden genoemd te kopen of te verkopen. De informatie in deze presentatie vormt op generlei wijze een gepersonaliseerd beleggings-, financieel, juridisch of fiscaal advies. Niets in dit materiaal mag in welke vorm dan ook worden verveelvoudigd en er mag ook niet naar worden verwezen in andere publicaties zonder de uitdrukkelijke schriftelijke toestemming van VanEck. MV Index Solutions (MVIS®) ontwikkelt en beheert de MVIS-indices en zet deze in de markt. Deze gerichte selectie van pure-play- en belegbare indices is ontwikkeld om te fungeren als referentie voor financiële producten. De indices hebben betrekking op verschillende beleggingscategorieën, waaronder hard assets, interne aandelenmarkten en markten voor vastrentende waarden. In MVIS zijn de indexactiviteiten ondergebracht van VanEck, een in de VS gevestigde beleggingsmaatschappij. Beleggen brengt altijd risico’s met zich mee, waaronder mogelijk verlies van de inleg. Zoals bij alle beleggingsstrategieën is er geen garantie dat de beleggingsdoelstellingen worden gehaald en kunnen beleggers geld verliezen. Diversificatie biedt geen winstgarantie en geen bescherming tegen verliezen in een dalende markt. Resultaten uit het verleden vormen geen garantie voor toekomstige resultaten.

[1] Per 30 september 2020.

[2] Global Debt Monitor: Attack of the Debt Tsunami; Institute of International Finance, november 2020.

[3] CryptoCompare. Gegevens per 31 december 2019.

 

Wil je direct op de hoogte zijn van het laatste beursnieuws?

Schrijf je nu in voor onze gratis nieuwsbrief en mis niks!

  • Dit veld is bedoeld voor validatiedoeleinden en moet niet worden gewijzigd.